Polarisatie in de samenleving

Wat is polarisatie?

De betekenis van polarisatie komt neer op het wij-zij denken tussen verschillende mensen. Het is het toenemende proces van tegenstellingen tussen groepen in de samenleving. Deze groepen kunnen hierdoor steeds meer tegenover elkaar komen te staan. Polarisatie is vaak ongrijpbaar, het speelt zich af in de gedachten en gevoelens van mensen. Dit maakt het erg moeilijk te herkennen en tijdig te signaleren.

Polarisatie lijkt iets van de laatste jaren maar dat is niet waar. Het komt namelijk in golfbewegingen. Zo was er ook in de jaren ’70 een sterke polarisatiegolf. Eelco Harteveld, onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam deed onderzoek naar polarisatie en zag dat we op een vergelijkbaar niveau zitten als in de jaren ’70.

Polarisatie kan zich voordoen in allerlei verschillende omgevingen, zoals: op de werkvloer, in de buurt, op sociale media of op school. Wij zoomen met dit artikel in op de gemeente.

Polarisatie in de samenleving treft ook de gemeente. Als gemeente kun je op verschillende manieren met polarisatie te maken hebben. Bijvoorbeeld tussen de gemeente en de inwoner (verticale polarisatie) of tussen inwoners onderling (horizontale polarisatie, waarin je een soort bemiddelaarsrol hebt). Wat je rol ook is in het veld van polarisatie, het is een weerbarstig en ongrijpbaar fenomeen. Het laten groeien van polarisatie gaat vele malen sneller dan het afbouwen.

We zien polarisatie in de samenleving vaak als iets negatiefs. Echter kan het ook een positieve uitwerking hebben en kan het leiden tot meer gelijkwaardigheid en een verschuiving van de norm. Kijk bijvoorbeeld naar de polarisatie in de jaren 70, het polariserende onderwerp destijds was de feministische beweging. De vrouwen die zich toen inzetten voor gelijke kansen tussen mannen en vrouwen hebben de weg geopend voor (jonge) vrouwen van nu.

In wat voor situatie polarisatie zich ook voordoet er is altijd sprake van een paar vaste patronen. Zo onderscheidt Bart Brandsma, filosoof en schrijver, drie wetmatigheden en 7 verschillende fasen die altijd terugkomen. Voor de fasen die Brandsma onderscheidt zijn verschillende depolarisatie mogelijkheden. Iedere fase heeft zijn eigen kansen en moeilijkheden. Door hier inzicht in te krijgen kun je als gemeente beter inspelen op (beginnende) polarisatie.

Depolarisatie techniek

We gaan één belangrijke horizontale depolarisatie techniek uitdiepen. Het voorbeeld wat we hiervoor gebruiken is gebaseerd op de contact theorie. (In een belangrijke meta-analyse van Pettigrew en Tropp (2006) zijn 515 studies onderzocht waarin de contact theorie werd beoordeeld. In 94% van de gevallen werden vooroordelen verminderd door contact met de ander.)

Bij het inzetten op de contact theorie creëer je een omgeving waarin mensen die van elkaar verschillen elkaar ontmoeten. Je laat ze op een constructieve manier samenwerken. Zorg er daarnaast voor dat het contact herhaaldelijk is en positief. Hoe vaker het contact zich herhaalt hoe groter de kans is dat het leidt tot duurzaam contact en het verminderen van stereotypen en vooroordelen. Belangrijk is dat er aan een onderwerp gewerkt wordt waarin de verschillen juist niet centraal staan. Denk bijvoorbeeld aan het werken in de buurttuin of het gezamenlijk spullen of geld inzamelen voor een goed doel.

Het positieve contact leidt tot een gevoel van minder angst en meer empathie voor de ander (meta-analyses van Pettigrew en Tropp, 2008, 2011). Voorwaarde voor dit effect is wel dat iemand oprecht moet luisteren naar het verhaal van de ander en zich gaat inleven. Een laatste voorwaarde voor het contact is dat het gelijkwaardig en gemeenschappelijk moet zijn. Als je deze voorwaarden aanhoudt kan het leiden tot minder polarisatie in de samenleving. Meer informatie over wat werkt bij ontmoeting vind je in het artikel van KIS.

Workshop Polarisatie – gemeente Amsterdam

In september 2023 gaven we een workshop Polarisatie voor de gemeente Amsterdam. In de gemeente Amsterdam lopen verschillende projecten waar veel polarisatie over bestaat. Deze polariserende projecten zorgen voor veel spanningen tussen inwoners en de gemeente (verticale polarisatie). Ook medewerkers van de gemeente Amsterdam zien een toename van polarisatie.

Op de vakdag van het PMB (Projectmanagementbureau) mochten wij vertellen over de volgende onderwerpen:

• Wat is polarisatie?
• Hoe ontwikkelt polarisatie zich?
• Welke patronen zie je terug in polarisatie?
• Wat is de rol en bijdrage van de gemeente?
• Welke depolarisatie methodes kun je inzetten tijdens je project?

Naast de theorie werden er ook twee casussen uit de gemeente Amsterdam behandeld met de deelnemers. De complexiteit van polarisatie kwam hier goed naar voren. De stormvloed aan (negatieve) reacties en het veelvoud aan handelingen waar je als projectleider en -team mee te maken krijgt is enorm. Hoe hou je je hierin staande?

De voorspelling is dat polarisatie de komende jaren zal blijven toenemen over de grote vraagstukken in onze maatschappij: ongelijkheid, klimaat, bestaanszekerheid en veel meer.

Workshop Polarisatie

Wat vond de gemeente Amsterdam ervan?

“Cas heeft veel expertise op het gebied van diversiteit en inclusie, maar ook op gebied van polarisatie. Voor de workshop “Help, polarisatie in mijn project, wat nu?” op de vakdag voor projectmanagers heeft Cas een presentatie gegeven over de theorie en achtergronden van polarisatie. Cas is een heel prettig persoon om mee samen te werken, hij kan goed meedenken en is goed onderlegd. Tijdens de workshop hebben wij een hele waardevolle en interactieve sessie kunnen houden, waarbij op basis van casussen de verschillende stadia van polarisatie onder de loep werden genomen. Het thema polarisatie staat niet op zichzelf, maar hangt samen met het begrip hebben voor elkaars standpunten en het bieden van ruimte aan de verschillende opvattingen die er leven. Het is belangrijk om hierbij stil te staan als projectmanager. Cas heeft ons hierin heel goed begeleid.”

    Arwen Schram, projectleider gemeente Amsterdam

Intersectionaliteit

We hebben één theorie uitgediept maar er zijn natuurlijk vele andere depolarisatie technieken. De depolarisatie kans kan vergroot worden als theorieën en praktijkaanpakken met elkaar worden verbonden. De ene theorie kan de ander versterken. Welke aanpak je ook toepast houdt ten alle tijden oog voor intersectionaliteit¹. Dit om machtsongelijkheid op basis van verschillende gronden te verminderen en tegen te gaan, maar ook bewust te zijn dat groepen nooit uniform zijn en over één kam worden geschoren.

¹ Intersectionaliteit: bij intersectionaliteit gaat het over verschillende diversiteitskenmerken die met elkaar vervlochten zijn. Je kunt op deze identiteiten een privilege ervaren of juist discriminatie. Stel je een witte lesbische vrouw voor. Deze vrouw kan op basis van haar vrouw zijn en haar seksuele oriëntatie discriminatie ervaren. Terwijl een zwarte lesbische vrouw drie kenmerken heeft waar ze discriminatie op kan ervaren. Ook haar huidskleur speelt hier een rol. Door een intersectionele aanpak of mindset te hanteren, dus rekening te houden met verschillende identiteiten, kenmerken en eigenschappen van een persoon, kan er specifieker  en gelijkwaardiger gewerkt worden.